Με αφορμή τη σημερινή (21-12-2023) βράβευση από την Ακαδημία Αθηνών του βιβλίου του κ. Σπύρου Σουμαλεύρη με τίτλο «Ιατροί και Υγεία στον Νομό Πρέβεζας. Αναζητώντας το παρελθόν», καταρχάς θα ήθελα να συγχαρώ δημόσια τον συγγραφέα για την τιμητική του διάκριση, η οποία αποτελεί τιμή και για την Πρέβεζα, και στη συνέχεια, θα ήθελα να αναφερθώ στο συγκεκριμένο βιβλίο που συμβάλλει στην προώθηση των ιστορικών σπουδών σχετικά με την πόλη μας.
Με ιδιαίτερη ικανοποίηση βλέπω ότι τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν οι μελέτες που φέρνουν στο φως σημαντικά αρχειακά τεκμήρια από δημόσια ή ιδιωτικά αρχεία. Αυτό δείχνει και μια ωρίμανση των τοπικών ιστοριογραφικών σπουδών καθώς οι μελετητές όλο και περισσότερο στρέφονται στην αρχειακή έρευνα και στην προσέγγιση των ιστορικών πηγών στην πρωτότυπη τους χειρόγραφη μορφή, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για μια διαδικασία ιδιαίτερα απαιτητική και με υψηλό βαθμό δυσκολίας.
Και αυτό γιατί πρέπει να εντοπιστούν πρώτα τα αρχειακά έγγραφα που θα τεκμηριώσουν την έρευνά τους και στη συνέχεια τα τεκμήρια αυτά, συνήθως χειρόγραφα, πρέπει να αποκρυπτογραφηθούν και να υποταχθούν σε μια σειρά μεθοδολογικών κανόνων, ώστε να μεταφερθούν σε έντυπη μορφή. Οι εργασίες αυτές είναι πράγματι επίπονες και θα μου επιτρέψετε να πω ότι μόνο όσοι έχουν πραγματοποιήσει αντίστοιχο έργο μπορούν να κατανοήσουν πλήρως την έκταση και τις ατελείωτες ώρες εργασίας που αφιέρωσε ο συγγραφέας για να μας παραδώσει αυτό το ευπαρουσίαστο αποτέλεσμα με την πληθώρα πληροφοριών.
Η παρούσα έκδοση λοιπόν πραγματοποιεί μια βαθιά κατάδυση στις δεξαμενές αποθησαυρισμού αρχείων, τόσο δημόσιου όσο και ιδιωτικού χαρακτήρα. Έτσι μας δίνεται μια πρώτης τάξης ευκαιρία να προσεγγίσουμε την αξία των αρχείων στην τεκμηρίωση της ιστορίας της Πρέβεζας και της ευρύτερης περιοχής μας, καθώς και ειδικών πτυχών της, όπως είναι τα ζητήματα υγείας, των θεσμών και των λειτουργών της. Ωστόσο, το βιβλίο αυτό μας καταδεικνύει και τα ανυπέρβλητα εμπόδια και τις σιωπές που αντιμετωπίζει ο μελετητής όταν επιχειρεί να προσεγγίσει το παρελθόν αυτής της πόλης. Αναφέρομαι στην έλλειψη αρχειακών πηγών, είτε εξαιτίας της καταστροφής τους για διάφορους λόγους, είτε εξαιτίας της μη παράδοσής τους ακόμα στον αρμόδιο αρχειακό φορέα της πόλης, το Τμήμα Πρέβεζας των Γενικών Αρχείων του Κράτους.
Ξεκινώντας από το ζήτηματων συχνών απωλειών ή καταστροφών αρχειακού υλικού, εφιστώ την προσοχή στην καταστροφή του προπολεμικού αρχείου του Ιατρικού Συλλόγου στην οποία αναφέρεται και ο κ. Σουμαλεύρης. Δυστυχώς δεν είναι το μόνο παράδειγμα, αλλά μάλλον ο κανόνας για πολλά προπολεμικά αρχεία, είτε ίδιωτικά είτε και δημόσια.
Για να επικεντρωθούμε μόνο στα αρχεία ιατρικού ενδιαφέροντος, διαβάζοντας το βιβλίο του κ. Σουμαλεύρη και τις δομές υγείας που παραθέτει, αναρωτιόμαστε: που να βρίσκονται άραγε τα αρχεία του Λαϊκού Ιατροφαρμακείου, του Αντιλυσσικού Σταθμού και του Κοινοτικού Υγειονομικού Σταθμού Πρέβεζας; Πρόκειται για αρχεία φορέων δημόσιου χαρακτήρα το σύντομο ιστορικό των οποίων μας παραθέτει ο συγγραφέας.
Οι δομές αυτές δεν υφίστανται πλέον, ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι θα έπρεπε να χαθούν τα αρχεία τους, καθώςθα έπρεπε να μεταφερθούν στις δομές που τις διαδέχτηκαν. Κάτι τέτοιο όμως στην πράξη δεν συμβαίνει πάντα. Άλλωστε, όχι μόνο η κατάργηση κάποιου φορέα αλλά ακόμα και η μεταστέγασή του, σε μια πόλη στην οποία ακόμα και σήμερα πολλές δημόσιες υπηρεσίες δεν στεγάζονται σε δημόσια κτίρια, συνιστούν συνθήκες που ευνοούν την απώλεια των αρχείων.
Επιπλέον, το γεγονός ότι μέχρι το 1990 η Πρέβεζα δεν διέθετε αρχειακή υπηρεσία που θα συγκέντρωνε τα ανενεργά αρχεία των δημοσιών υπηρεσιών, ολοκληρώνει το πλέγμα των δυσμενών συνθηκών για την διάσωση πολλών αρχείων που θα προσέφεραν πλούσιο υλικό στους ερευνητές της τοπικής ιστορίας. Τουλάχιστον την τελευταία τριακονταετία δηλαδή μετά την ίδρυση των ΓΑΚ Πρέβεζας, υπάρχει αρμόδια εκ του νόμου υπηρεσία που φροντίζει για την πρόσκτηση σημαντικών αρχείων ιστορικού ενδιαφέροντος.
Από τα παραπάνω γίνονται αντιληπτά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ένας ερευνητής που θέλει να ασχοληθεί με την ιστορία αυτού του τόπου. Για να υπερβεί αυτές τις σιωπές που επιβάλλουν οι απώλειες ή η μη διαθεσιμότητα των πρεβεζάνικων αρχείων θα πρέπει πολλές φορές να αναζητήσει εκτός Πρέβεζας πηγές για να συμπληρώσει την έρευνά του, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι και στην Πρέβεζα δεν υπάρχουν σημαντικές συλλογές αρχείων οι οποίες μπορούν να προσφέρουν πληθώρα στοιχείων.
Το βλέπουμε αυτό και στην περίπτωση του κ. Σουμαλεύρη ο οποίος φυσικά δεν περιορίστηκε μόνο στη βιβλιογραφία ή στα διαθέσιμα αρχεία της πόλης αλλά παράλληλα, επέκτεινε και εκτός αυτής την έρευνά του. Ετσι διαπιστώνουμε ότι έφτασε μέχρι το Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών για να εντοπίσει και να καταγράψει με συστηματικό τρόπο τους ιατρούς της Πρέβεζας, κυρίως τον 19ο αλλά και τον 20ο αιώνα.
Πάντως, σημαντικό μερίδιο στην τεκμηρίωση της έρευνας του κ. Σουμαλεύρη διαδραματίζουν και τα πρεβεζάνικα αρχεία. Καταρχάς αποδελτίωσε όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες των πρακτικών του Δημοτικού Συμβουλίου της πόλης που ευτυχώς φυλάσσονται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη σε πλήρη σχεδόν σειρά από το 1915. Εκεί φυλάσσεταικαι μικρό μέρος του αρχείου του Δημοτικού Νοσοκομείου Πρέβεζας ο Άγιος Κοσμάς. Λέω μέρος γιατί όπως προκύπτει και από τα στοιχεία που μας δίνει ο συγγραφέας, το παλαιότερο διασωθέν κατάστιχο χρονολογείται στο 1934, παρόλο που το δημοτικό νοσοκομείο ανάγει την ίδρυσή του στο έτος 1923.
Επιπλέον, ο κ. Σουμαλεύρης μελέτησε καταλόγους ενόρκων του αρχείου του Πρωτοδικείου Πρέβεζας για να εντοπίσει ονόματα ιατρών, καταδεικνύοντας τη σημασία των δικαστικών αρχείων για τη μελέτη της ιστορίας μιας περιοχής. Ωστόσο, για την κατάρτιση του καταλόγου και των βιογραφικών των ιατρών το πολυτιμότερο αρχείοστο οποίο εντρύφησε ο συγγραφέας ήταν αυτό του Ιατρικού Συλλόγου Πρέβεζας.
Τέλος, αξιοποίησε με δημιουργικό τρόπο το αρχείο του πατέρα του, επίσης ιατρού, Αλεξάνδρου Σουμαλεύρη, ο οποίος είχε υπηρετήσει σε δημόσιες δομές υγείας της Πρέβεζας. Αξίζει να σταθώ λίγο στην περίπτωση αυτού του ιδιωτικού αρχείου που με τόση επιμέλεια διέσωσαν και διαφύλαξαν ο συγγραφέας και ο αδελφός του, προς τιμήν τους. Ας μην θεωρήσουμε αυτονόητη αυτήν την πράξη τους. Ίσα-ίσα μάλιστα, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο μετά τον θάνατο κάποιου ανθρώπου που παρήγαγε αρχείο ή γραπτά κείμενα να διαπιστώνουμε ότι οι απόγονοι του δεν συμμερίζονται την δική του αντίληψη για τη σημασία των εγγράφων αυτών.
Με άλλα λόγια, αδιαφορία, ολιγωρία, συναισθηματική φόρτιση ή άλλοι παράγοντες συχνά επιδρούν ώστε τα σκονισμένα ή μουχλιασμένα χαρτιά, που πιάνουν χώρο σε υπόγεια, σε πατάρια ή σε παλιά έπιπλα, όπως βιβλιοθήκες και γραφεία, να θεωρούνται ότι δεν έχουν κάποιο νόημα ή χρησιμότητα, ή απλώς να ενοχλούν, ώστε αργά ή γρήγορα να πάρουν το δρόμο προς την καταστροφή.
Και μαζί με αυτά, καταστρέφονται και οι μνήμες, οι σκέψεις, οι ιστορίες που αυτά κουβαλούν. Είναι ευτύχημα λοιπόν που το αρχείο του Αλέξανδρου Σουμαλεύρη δεν είχε μια τέτοια κακή κατάληξη. Αυτό το χρωστάμε στην ιστορική συνείδηση των δύο γιων του, καθώς με τον τρόπο αυτό διασώζονται σημαντικές ιστορικές πηγές και πληροφορίες για την πόλη μας. Στην περίπτωση που μας απασχολεί, βλέπουμε ότι το αρχείο αυτό βοηθά τον συγγραφέα να παρακάμψει τις σιωπές για τις οποίες τόσο πολύ σας μίλησα, τις σιωπές που μας επιβάλλει το γεγονός ότι δεν σώζονται τα αρχεία των δομών υγείας που διαδέχτηκαν το Δημοτικό Νοσοκομείο και στήριξαν για μια περίπου 20ετία την υγεία των Πρεβεζάνων μέχρι την ίδρυση του Γενικού Νοσοκομείου Πρέβεζας.
Έτσι λοιπόν το ιδιωτικό αρχείο Σουμαλεύρη παρέχει τις βασικές πληροφορίες για το Λαϊκό Ιατροφαρμακείο και το Κοινοτικό Υγειονομικό Σταθμό Πρέβεζας που δεν μπορούμε να αντλήσουμε από τα αρχεία των ίδιων αυτών δομών.
Πλάι σε αυτό το ιδιωτικό αρχείο, ο συγγραφέας άντλησε αρχειακά τεκμήρια, κυρίως φωτογραφικό υλικό, άγνωστα μέχρι σήμερα στο πρεβεζάνικο κοινό, και από άλλα οικογενειακά αρχεία ανθρώπων που είτε οι ίδιοι είτε οι πρόγονοι τους υπηρέτησαν την υγεία στον νομό από διάφορες θέσεις. Είναι πράγματι αξιοσημείωτη η ικανότητα του κ. Σουμαλεύρη να φέρνει στην επιφάνεια τέτοιου είδους τεκμήρια που αποτυπώνουν δύο διακριτές συνθήκες. Από τη μια το κύρος και την εκτίμηση που τρέφει η τοπική μας κοινωνία στο πρόσωπο του συγγραφέα, καθώς πολλοί συμπολίτες συνέδραμαν την έρευνα του κ. Σουμαλεύρη.
Από την άλλη όμως δείχνει και τη φροντίδα όλων εκείνων που διατηρούν αυτά τα τεκμήρια και τις φωτογραφίες στα οικογενειακά τους αρχεία. Η παρουσία αυτού του υλικού αποτελεί και ένα άριστο παράδειγμα προς μίμηση, και συνιστά πρόσκληση και πρόκληση προς άλλα αντίστοιχα τεκμήρια και ιδιωτικά αρχεία που σίγουρα βρίσκονται κρυμμένα σε πρεβεζάνικα σπίτια και τα οποία μπορούν να δώσουν ενδιαφέρουσες και συχνά μοναδικές πληροφορίες για την ιστορία της πόλης και της κοινωνίας της.
Και αυτό γιατί μας προσφέρουνμια εναλλακτική πηγή πληροφόρησης παρέχοντας στοιχεία με ευρύτερο ιστορικό ενδιαφέρον που ίσως δεν υπάρχουν αλλού, λόγω των απωλειών ή των καταστροφών άλλων αρχείων. Ειδικά στην περίπτωση των ιατρών της Πρέβεζας, πρέπει να πούμε ότι τα αρχεία τους δεν θα προσέφεραν μόνο υπηρεσίες στην μελέτη της υγειονομικής ιστορίας του νομού αλλά θα μπορούσαν δυνητικά να καλύψουν ένα ευρύτερο φάσμα της δημόσιας, πολιτικής, πολιτιστικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωή της περιοχής και της εποχής τους,και αυτό γιατί, όπως πολύ σωστά επισημαίνει και ο ίδιος ο συγγραφέας, ο ιατρός τόσο στην Πρέβεζα όπως και γενικά στον κόσμο κατέχει μια ιδιαίτερη θέση εντός των τοπικών κοινωνιών και η δράση του μπορεί να επεκταθεί στη δημόσια σφαίρα εκτός των ορίων του ιατρείου του.
Μια απλή ανάγνωση του βιβλίου και των βιογραφικών σημειωμάτων των ιατρών της περιοχής μας θα μας θυμίσει ότι υπήρξαν ιατροί που είχαν πολιτική ή πολιτιστική δράση. Έτσι λοιπόν, τα αρχεία αυτών των προσώπων είναι πολύ πιθανό να μην περιλαμβάνουν μόνο ιατρικού ενδιαφέροντος έγγραφα αλλά και τεκμήρια που μπορεί να δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο των ευρύτερων δραστηριοτήτων των προσώπων που τα παρήγαγαν, με αποτέλεσμα να διαφωτίζουν γεγονότα, προσωπικότητες που έδρασαν στην περιοχή μας ακόμα και το κλίμα μιας εποχής.
Και εδώ έγκειται και η σημασία τους: στην αποδεικτική και τεκμηριωτική τους συμβολή για τη μελέτη και κυρίως την κατανόηση του παρελθόντος για το οποίο χρειαζόμαστε σαφή ντοκουμέντα και όχι νεφελώδεις θεωρήσεις ή αναπαραστάσεις που δεν εδράζονται στην πραγματικότητα αλλά σε ιδεοληπτικές παραδοχές. Δυστυχώς στο χώρο της ιστοριογραφίας τέτοιου είδους προβληματικές προσεγγίσεις μπορούμε να συναντήσουμε, ωστόσο, το βιβλίο του κ. Σουμαλεύρη δεν εμπίπτει σε αυτήν την κατηγορία, καθώς διακρίνεται από την πιστή προσήλωση του συγγραφέα στα δεδομένα που εντόπισε στην έρευνά του, τόσο στη βιβλιογραφία, όσο και στις αρχειακές πηγές που μελέτησε.
Το ταξίδι του στο παρελθόν ξεκινάει από τον 18ο αιώνα με μία ιστορική αναδρομή και περιγραφή του πλαισίου της υγειονομικής πραγματικότητας στην Πρέβεζα και την Πάργα κατά την περίοδο της βενετοκρατίας, ενώ στη συνέχεια καταγράφονται οι γιατροί στην πόλη και στην περιοχή της Πρέβεζας μέχρι το 1912, όπως αυτοί προκύπτουν από καταγραφές της βιβλιογραφίας αλλά και διάφορα αρχειακά δεδομένα.
Στη συνέχεια περιγράφεται το ιστορικό πλαίσιο της οθωμανικής περιόδου 1798-1912 στην περιοχή μας, αλλά παράλληλα δίνονται στοιχεία και για το τι συνέβαινε στο ελληνικό κράτος, για το οποίο δίνονται πληροφορίες για την περίοδο μέχρι το 1940. Οι αναφορές αυτές αποτελούν μία γέφυρα του συγγραφέα προκειμένου να παραθέσει βιογραφικά στοιχεία των ιατρών της πόλης αλλά και της περιφέρειας του ιατρικού συλλόγου της Πρέβεζας για την περίοδο 1912-1940.
Στη συνέχεια ο συγγραφέας προχωρά στη συστηματική καταγραφή της κατάστασης μετά το 1912 στην Πρέβεζα, με ειδική αναφορά στο Δημοτικό Νοσοκομείο Άγιος Κοσμάς, αντλώντας τα στοιχεία του από τα πρακτικά του δημοτικού συμβουλίου και τα αρχεία του αναφερθέντος νοσοκομείου, ενώ ακολουθούν σύντομες αναφορές στις υπόλοιπες δομές υγείας όπως Λαϊκό Ιατροφαρμακείο, Κοινοτικός Υγειονομικός Σταθμός Πρέβεζας, ιδιωτικές κλινικές, Ιαματικά Λουτρά, Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο Πρέβεζας, για το οποίο παρατίθεται κατάσταση ιατρών που υπηρέτησαν σε μόνιμες θέσεις για διάστημα μεγαλύτερο των δύο ετών. Τέλος ένα μεγάλο κεφάλαιο αφορά τον ίδιο τον Ιατρικό Σύλλογο Πρέβεζας για τον οποίο παρατίθενται ενδεικτικά το περιεχόμενο κάποιων πρακτικών του καθώς και οι συνθέσεις των διοικητικών και πειθαρχικών συμβουλιών για την περίοδο 1939-2014, καθώς και αναλυτική καταγραφή του διασωθέντος αρχείου του.
Η παρούσα έκδοση ευελπιστώ να δώσει ένα περαιτέρω έναυσμα στη μελέτη αντίστοιχων ζητημάτων της ιστορίας της πόλης. Άλλωστε, οι ασχολούμενοι με την ιστορία δημοσιοποιούν το αποτέλεσμα της δουλειάς τους όχι τόσο, ή όχι μόνο,για να ικανοποιήσουν κάποια προσωπική ματαιοδοξία, όσο για να προσφέρουν στους υπόλοιπους ερευνητές, στους αναγνώστες τους αλλά και στις επόμενες γενιές τον καρπό μιας επίπονης, μοναχικής αλλά και γόνιμης ερευνητικής διαδικασίας, υπηρετώντας με τον τρόπο αυτόν την επιστήμη της ιστορίας αλλά και την αυτογνωσία μιας κοινότητας, είτε αυτή είναι μια μικρή τοπική κοινωνία, είτε ένα ευρύτερο σύνολο, όπως ένα έθνος, ή η ίδια η ανθρωπότητα. Η αυτογνωσία αυτή είναι απαραίτητη καθώς με τη γνώση της ιστορίας μπορεί κανείς να αντλήσει διδάγματα για το σήμερα αλλά και να κατανοήσει καλύτερα τον κόσμο στον οποίο βρίσκεται.
Επικεντρώνοντας, λοιπόν, το ενδιαφέρον μας στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας, στην οποία κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, απευθύνεται η παρούσα έκδοση, και διαπιστώνοντας ότι η κάλυψη των υγειονομικών αναγκών της Πρέβεζας αποτελεί και σήμερα ένα από τα καίρια ζητήματα αυτής της κοινωνίας, δεν μπορώ να μην σημειώσω ότι βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα την ενότητα του βιβλίου για τις δομές υγείας που μας δείχνει τα 40 κύματα από τα οποία πέρασε η περιοχή για να αποκτήσει υγειονομικές δομές, την ανάγκη προσαρμογής κάθε φορά στις σύγχρονες απαιτήσεις και την εγκατάλειψη ξεπερασμένων πια δομών, τα ζητήματα κτιριακών εγκαταστάσεων, τις προσωρινές λύσεις που χρόνισαν, αλλά και τη σημαντική συμβολή συγκεκριμένων ανθρώπων για την επίτευξη απαραίτητων λύσεων σε υπαρκτά προβλήματα.
Κλείνοντας, ελπίζω ότι τα στοιχεία αυτά θα ευαισθητοποιήσουν τόσο τους πολίτες της Πρέβεζας όσο και τους αρμοδίους, ώστε οι πρώτοι να διεκδικήσουν και οι δεύτεροι να ενεργήσουν προκειμένου η Πρέβεζα να έχει τις υγειονομικές υπηρεσίες που απαιτούν οι συνθήκες του 21ου αιώνα.
Σπύρος Σκλαβενίτης,
Δρ. Ιστορίας
Προϊστάμενος Τμήματος ΓΑΚ Πρέβεζας
